Μετά από εικοσιπέντε έτη

Όταν πριν από 25 χρόνια εξέδωσα το πρώτο μου βιβλίο για την τεχνική της φωτογραφίας ("Φωτογραφία", Εκδόσεις Φωτοχώρος, 1986) για να χρησιμεύσει σαν εγχειρίδιο για τους μαθητές μου τής φωτογραφίας, δεν φανταζόμουν σχεδόν τίποτα από όσα ακολούθησαν. Ούτε ότι αυτό το βιβλίο θα γινόταν (η μόνη μου) εκδοτική επιτυχία με εννέα επανεκδόσεις, ούτε ότι θα έγραφα και θα εξέδιδα και άλλα πολλά βιβλία γύρω από την τέχνη (και όχι πλέον την τεχνική) τής φωτογραφίας, αλλά ούτε (κυρίως) ότι η φωτογραφική τεχνική στην οποία το βιβλίο αυτό αναφερόταν θα ξεπερνιόταν τόσο γρήγορα από την επανάσταση που επέφεραν οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και η ψηφιακή τεχνολογία.

Η προσθήκη, κατά την τελευταία έκδοση τού βιβλίου "Φωτογραφία", ενός τμήματος που αφορούσε την ψηφιακή τεχνολογία γραμμένου κατά εξαιρετικό τρόπο από τον Μάνο Λυκάκη, προσέκρουσε σε ένα άλλο πρόβλημα τής νέας τεχνολογία, στο γεγονός δηλαδή ότι οι εξελίξεις της έτρεχαν γρηγορότερα και από αυτές τις επανεκδόσεις τού βιβλίου.

Μια άλλη διαπίστωση όλων αυτών των χρόνων διδασκαλίας είναι ότι πολύ λίγοι είναι οι μαθητές που επιθυμούν να καταλάβουν σε βάθος τη φωτογραφική τεχνική. Οι περισσότεροι προτιμούν να επαφίενται στο περιθώριο ασφαλείας που έτσι κι αλλιώς τους παρέχουν οι φωτογραφικές μηχανές, οι οποίες ουδέποτε έπαυσαν να τελειοποιούνται και να αυτοματοποιούνται. Και ίσως και να μην έχουν απόλυτα άδικο. Ακόμα όμως και αυτοί θα πρέπει να γνωρίσουν έναν ελάχιστο αριθμό νέων δεδομένων και πληροφοριών.

Τα τελευταία όμως χρόνια, δηλαδή από τη στιγμή που έκαναν την πρώτη δειλή τους εμφάνιση οι ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές και τα πρώτα φωτογραφικά προγράμματα μέχρι την οριστική τους επικράτηση, είχα την ευκαιρία να κάνω μια ακόμη διαπίστωση. Η ψηφιακή τεχνολογία μπορεί να διευκόλυνε τον κάθε άνθρωπο να ασχοληθεί με τη φωτογραφία, τον έκανε όμως εσφαλμένα να πιστέψει ότι δεν υπάρχει πλέον η παραμικρή ανάγκη να μάθει οτιδήποτε έχει σχέση με την τεχνική. Εδώ όμως είναι και το μεγάλο σφάλμα. Για τον απλούστατο λόγο ότι όσο περισσότερα σου δίνει η οποιαδήποτε τεχνολογία, τόσο περισσότερες γνώσεις απαιτούνται για να μπορείς αφενός να επιλέξεις ανάμεσα στα τόσα που σου προσφέρει και αφετέρου να είσαι σε θέση να τα καταλάβεις και να τα αξιοποιήσεις.

Και πριν από όλα δεν γίνεται να χρησιμοποιεί κανείς ψηφιακή μηχανή και παράλληλα να έχει πλήρη άγνοια ηλεκτρονικών υπολογιστών. Έτσι κι αλλιώς στην εποχή μας κανείς δεν είναι εύκολο να επιβιώσει χωρίς, έστω στοιχειώδεις, γνώσεις υπολογιστών, πόσο μάλλον ο φωτογράφος, ο οποίος μαζί με τη μηχανή παντρεύεται και τον υπολογιστή και τα σχετικά εξειδικευμένα προγράμματα.

Από την άλλη πλευρά όμως η επιβεβλημένη γνώση τής χρήσης των υπολογιστών έχει καταφέρει να πανικοβάλει τους απλούς φωτογράφους, και μάλιστα μιας μέσης ή προχωρημένης ηλικίας, διότι τους φέρνει αντιμέτωπους με ένα ανυπέρβλητο και απροσπέλαστο βουνό νέων γνώσεων. Στο σημείο αυτό επισημαίνω ένα σφάλμα που στηρίζεται στην αντίληψη ότι οι χρήστες των υπολογιστών πρέπει να είναι και βαθιοί γνώστες των υπολογιστών. Πέραν τού γεγονότος ότι το μέλλον των υπολογιστών και τού ψηφιακού κόσμου θα κριθεί από το πόσο προσιτή θα γίνει η τεχνολογία στο ευρύ κοινό και όχι πόσο μεγαλύτερη εξουσία θα αποκτήσουν οι ειδικοί και οι χάκερ, πιστεύω ότι όλοι όσοι ασχολούμαστε, έστω κατ' ανάγκην, με αυτή τη νέα τεχνολογία, πρέπει να προσπαθήσουμε να την κάνουμε πιο απλή, χωρίς άχρηστες επιστημονικές ή επιστημονικοφανείς εξηγήσεις, οι οποίες το μόνο που πετυχαίνουν είναι να κολακεύουν τη ματαιοδοξία εκείνων των λίγων που γνωρίζουν περισσότερα και να πανικοβάλουν τους περισσότερους που ξέρουν ελάχιστα. Παράλληλα, επειδή οι φωτογραφικές μηχανές, οι υπολογιστές, και, κυρίως, τα ποικίλα ψηφιακά προγράμματα είναι και πολλά και δαιδαλώδη, πρέπει επιτέλους να ομολογήσουμε, διδάσκοντες και διδασκόμενοι, ότι γνωρίζουμε (και θα γνωρίζουμε) μοναχά ένα μέρος αυτών και μόνον τις λειτουργίες που μας είναι απαραίτητες. Δεν νομίζω να υπάρχει άλλωστε κανείς που γνωρίζει σε πλήρες βάθος το οποιοδήποτε πρόγραμμα, πλην εκείνου που το έφτιαξε. Και δεν υπάρχει κανένας λόγος να το κάνει, ειδικά μάλιστα όταν τα προγράμματα χρησιμεύουν για μια συγκεκριμένη εφαρμογή και δη καλλιτεχνική, όπως είναι η δημιουργική φωτογραφία.

Οπλισμένος με αυτές τις σκέψεις και ελαφρά καταρτισμένος από τις εποικοδομητικές παραδόσεις τού πρώην καλού μου μαθητή και νυν άξιου συνεργάτη μου, Μάνου Λυκάκη, που έχει αναλάβει τη διδασκαλία τού ψηφιακού κεφαλαίου των σεμιναρίων μου, αποφάσισα να μεταφέρω σε ένα νέο βιβλίο τις εμπειρίες μου από την έκπληξη (ευχάριστη στο σύνολό της) που μου προξένησε τα τελευταία χρόνια η ψηφιακή φωτογραφία και να μεταφέρω στους αναγνώστες τη διαδικασία που εγώ έχω υιοθετήσει και τα λίγα που εγώ έχω μάθει και μάλιστα με τον πρακτικό και καθόλου επιστημονικό τρόπο που τα κατάλαβα και τα εφαρμόζω. Το μήνυμα δηλαδή είναι πρώτον, ότι παραθέτω μόνον αυτά που κρίνω ότι είναι αναγκαίο να γνωρίζει ο σημερινός φωτογράφος και με τις επιλογές που έχω κάνει ο ίδιος ανάμεσα σε περισσότερα, και δεύτερον, ότι αφού τα κατάλαβα και τα εφαρμόζω εγώ που γεννήθηκα το 1945 και που δεν φημίζομαι για την επιστημονική μου περιέργεια, γιατί να μην τα καταλάβετε και εσείς οι αναγνώστες μου. Και από κει και πέρα όλοι μπορεί να τροποποιήσουν ή και να συμπληρώσουν αυτά που παραθέτω, αφού δεν έχουν με κανένα τρόπο περιβληθεί τον μανδύα τού αλάθητου ή τού επιβεβλημένου.

Στην αρχή τού βιβλίου αναφέρομαι σε όσα αφορούν τη φωτογραφική λήψη προσπαθώντας με περιεκτικό τρόπο και λόγο να περιοριστώ στα απολύτως αναγκαία. Βεβαίως, ακόμα και αυτά για να γίνουν αντιληπτά πρέπει κάποιος να επιχειρήσει να τα εφαρμόσει και εν συνεχεία ίσως να επιστρέψει στην ανάγνωση. Το βιβλίο δεν είναι ένα χαλαρό βραδινό ανάγνωσμα, αλλά ένα πρακτικό εγχειρίδιο, το οποίο απευθύνεται σε ανθρώπους με λίγη ή και κάπως περισσότερη πείρα, αλλά και με πολλές συγκεκριμένες απορίες.

Στη συνέχεια και με τους ίδιους απώτερους στόχους περνώ στην προσέγγιση ενός προγράμματος και στην περιγραφή των απαραίτητων διαδικασιών ταξινόμησης, επεξεργασίας και εκτύπωσης. Τα προγράμματα που έχουν δει το φως είναι πολυάριθμα. Με τους ίδιους περίπου στόχους όλα. Παντοδύναμος πρωτοπόρος όλων αυτών το περίφημο Photoshop τής εταιρείας Adobe. Έχω τη γνώμη ότι από κει ξεκίνησε και ένα πρόβλημα. Το πρόγραμμα αυτό, από όσα έχω αντιληφθεί, πρωτοσχεδιάστηκε κυρίως για τους ειδικούς των γραφικών τεχνών και κάνει άπειρα και απίστευτα πράγματα. Κάνει σχεδόν τα πάντα και με διάφορους τρόπους. Οι πρώτοι ψηφιακοί φωτογράφοι ασχολήθηκαν μαζί του και το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθούν πολύ γρήγορα οι εξής κατηγορίες φωτογράφων. Αυτοί που το έμαθαν αρκετά καλά έως πολύ καλά και που πλέον θα πρέπει να ονομάζονται γραφίστες-φωτογράφοι. Αυτοί που δεν το έμαθαν καθόλου, αλλά που αποφάσισαν να εμπιστεύονται την εφαρμογή του σε τεχνικούς-μάγους που δεν είναι φωτογράφοι, από τους οποίους ζητούν ό,τι απίθανο τους κατέβει. Αυτοί που παραιτήθηκαν κάθε ενασχόλησης με αυτό και περιορίστηκαν σε τελείως ανεπαρκή, προσιτά, αλλά φτωχικά, προγράμματα άλλων εταιρειών ή που περιορίστηκαν στο φωτογραφείο τής γειτονιάς τους. Και, τέλος, οι αρκετοί καλοί φωτογράφοι (αυτοί τους οποίους ονομάζουν, άλλοι με σεβασμό και άλλοι με περιφρόνηση, ερασιτέχνες) που ενδεχομένως στα παλαιότερα χρόνια είχαν ασπρόμαυρο θάλαμο, ή που εν πάση περιπτώσει ασχολιόντουσαν με ενθουσιασμό με τη φωτογραφία και που πλέον έχουν υποστεί μια καταρράκωση τού ηθικού τους και μια μείωση τού εγωισμού τους, ανήμποροι όπως αισθάνονται να βρουν τον δρόμο τους μέσα στο αχανές Photoshop. Αντιλαμβάνεστε ότι από τις παραπάνω κατηγορίες αυτή που με ενδιαφέρει κυρίως είναι η τελευταία, μια και αυτή με απασχόλησε περισσότερο στη διάρκεια των τριάντα χρόνων που διδάσκω φωτογραφία.

Για να καταλάβει κανείς το πρόβλημα αρκεί να σκεφτεί συγκριτικά τι θα συνέβαινε αν κάποιος ξεκινούσε πριν από πολλά χρόνια φωτογραφία και τον πήγαινε ο δάσκαλός του στη σχολή τής Kodak στο Rochester να τού δείξει τη δουλειά των εκεί τεχνικών τής εταιρείας και τού έλεγε ότι μόνον αν κάνει τα ίδια θα μπορέσει να ασχοληθεί με τη φωτογραφία. Έχω την εντύπωση ότι η συντριπτική πλειοψηφία όσων φωτογράφων έχω γνωρίσει θα είχαν τότε στραφεί προς τη συγγραφή φούγκας και την εκμάθηση εκκλησιαστικού οργάνου ως κάποιας δραστηριότητας απείρως πιο προσιτής.

Στην πορεία φαίνεται ότι κάτι τέτοιο κατάλαβαν και στην Adobe, όταν θα παρατήρησαν ότι υπήρχε ανάγκη για ένα πιο περιορισμένο πρόγραμμα ειδικά αφιερωμένο στους φωτογράφους, από το οποίο να έλειπαν όλες οι γραφιστικές ακροβασίες. Άλλωστε, η φωτογραφία χρειάζεται ευφυείς και ικανούς φωτογράφους κατά τη λήψη. Και όχι ανίκανους κατά τη λήψη και μάγους κατά την επεξεργασία. Οι τελευταίοι μάλλον παραμένουν για πάντα μαθητευόμενοι (μάγοι και όχι φωτογράφοι).

Και τι θα ήταν αυτό που χρειάζεται ένας φωτογράφος; Ακριβώς όσα έκανε ή μπορούσε να κάνει, εκτός και αν τα θεωρούσε πολύ δύσκολα, στο εργαστήριό του και στον σκοτεινό του θάλαμο. Να τακτοποιεί και να ταξινομεί τα αρνητικά του και τις φωτογραφίες του, να τις επεξεργάζεται και να τις τυπώνει, να ρετουσάρει τις γρατζουνιές και τους λεκέδες κλπ. Είναι αλήθεια ότι μερικοί φωτογράφοι κάνανε και μερικές υπερβολές, οι οποίες όμως δεν θυμάμαι να έχουν αφήσει σημάδια καλής φήμης στην ιστορία τού μέσου, παρά μονάχα σαν παραδοξολογίες. Έτσι κι αλλιώς όμως τα πολλά, αυτά που ήταν ανάμεσα στις επιθυμίες και στις δυνατότητες των περισσοτέρων, η Adobe αποφάσισε να τα κάνει προσιτά και πολύ πιο εύκολα μέσα από ένα νέο πρόγραμμα που το ονόμασε Lightroom, δηλαδή Φωτεινό θάλαμο. Είναι γεγονός ότι αρχικά το πρόγραμμα αυτό φτιάχτηκε από ανθρώπους που δεν φαίνεται να είχαν σημαντική φωτογραφική πείρα, πολύ γρήγορα όμως βελτιώθηκε (και συνεχώς βελτιώνεται) κάνοντάς το ένα από τα πληρέστερα και καλύτερα στην αγορά. Είμαι σίγουρος ότι υπάρχουν και θα υπάρξουν και πολλά άλλα. Ίσως και εφάμιλλα. Η ζωή όμως είναι πολύ μικρή και η καλή φωτογραφία σπάνια και δύσκολη για να περάσουμε τα χρόνια μας μαθαίνοντας προγράμματα. Μού 'ρχονται μάλιστα στο μυαλό εκείνοι οι μανιακοί τού σκοτεινού θαλάμου που περνούσαν τις ώρες τους δοκιμάζοντας χημικά τού εμπορίου και φόρμουλες δικές τους για την τελειότερη εμφάνιση των φιλμ και των χαρτιών και στην πορεία ξεχνούσαν ότι είχαν ξεκινήσει με την επιθυμία και τη χαρά να φωτογραφίζουν. Φρόντισα λοιπόν να μάθω λίγο καλύτερα αυτό το πρόγραμμα, είδα ότι με ικανοποιεί, έκλεισα στα αυτιά μου στις σειρήνες και προσπάθησα να απλοποιήσω ακόμα και αυτό το πρόγραμμα διαλέγοντας εκείνα που θεωρώ πιο σημαντικά και αναγκαία, με στόχο να φτιάξω μια σωστή ρουτίνα και με την ελπίδα να βρω έναν ρυθμό που θα μου επιτρέψει να ξεχάσω τις τεχνολογικές εξελίξεις και να περιοριστώ στα πιο σημαντικά που είναι τα αμιγώς φωτογραφικά και καλλιτεχνικά θέματα. Και φυσικά, αν δυο-τρία πράγματα μου τα προσφέρει μόνο το Photoshop, θα καταφύγω, αν παραστεί ανάγκη, σε αυτό και θα περιμένω πότε αυτά τα δυο-τρία θα ενσωματωθούν στο Lightroom.

Μπορώ όμως να χρησιμοποιήσω άλλο ένα επιχείρημα υπέρ αυτού, τού πιο απλού προγράμματος. Συχνά με ρωτούν, μετά την επικράτηση της ψηφιακής τεχνολογίας, αν είναι θεμιτή η άλφα ή η δείνα ψηφιακή επέμβαση στην επεξεργασία τής φωτογραφίας. Η ερώτηση αυτή περιλαμβάνει δύο λάθη. Πρώτον, εμπεριέχει μια ηθική απαξίωση στη λέξη "θεμιτό", και δεύτερον επικαλείται επεμβάσεις οι περισσότερες από τις οποίες γινόντουσαν έτσι κι αλλιώς (αν και αρκετά πιο δύσκολα) στον σκοτεινό θάλαμο. Η πρώτη αυθόρμητη απάντηση είναι σχετικά εύκολη: το αποτέλεσμα είναι το μόνο που μπορεί να κρίνει μια επέμβαση. Αν είναι θετικό και η επέμβαση είναι λειτουργική, τότε δικαιώνεται. Η δεύτερη απάντηση είναι πιο δύσκολη (και στη διατύπωσή της και στην κατανόησή της): είναι θέμα ευφυΐας. Αν δηλαδή μια επέμβαση δεν είναι φωτογραφική π.χ. αν κάποιος κάνει τον γάιδαρο κόκκινο και την κατσίκα πράσινη, το ζήτημα δεν είναι ηθικό και το αποτέλεσμα είναι απολύτως θεμιτό. Η επέμβαση όμως αποκάλυψε τη μη ευφυΐα τού φωτογράφου και δεν σεβάστηκε την ευφυΐα τής Φωτογραφίας. Δεν υπάρχει γενικός κανόνας για το τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνει ο φωτογράφος. Αυτό πολύ σωστά αφήνεται στην ευφυΐα του. Και δεν θα πάψω να γελάω με ανακοινώσεις διαγωνισμών φωτογραφίας που βάζουν σαν όρο τη μη ψηφιακή επέμβαση. Σκεφτείτε παλαιά να έλεγαν ότι επιβάλλεται η αυτούσια εκτύπωση τού αρνητικού, το οποίο πρέπει να προσκομίζεται και ως απόδειξη. Θα μπορούσα όμως για να εξηγήσω τη διαφορά των δύο προγραμμάτων τής ίδιας εταιρείας (ασφαλώς με αρκετή δόση υπερβολής), να ισχυριστώ, ότι αν κάτι το κάνει το Photoshop και δεν το κάνει το Lightroom ίσως να κινείται στην επικίνδυνη περιοχή τού μη φωτογραφικού. Σε εκείνο το λίγο παραπάνω της επέμβασης, το οποίο η φωτογραφία, όχι μόνον δεν χρειάζεται, αλλά που ενδεχομένως πρέπει να φοβάται.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η επεξεργασία στο Photoshop γίνεται σε επίπεδο ενός Pixel, γι' αυτό άλλωστε και είναι τόσο σημαντικά τα Layers και γι' αυτό έτσι δουλεύουν και οι γραφίστες. Αντίθετα το Lightroom δουλεύει στηριζόμενο στη γενική εικόνα τής φωτογραφίας και των στοιχείων (Metadata) που τη συνοδεύουν, όπως κάποτε ο φωτογράφος κρατούσε τις σημειώσεις των επιλογών του κατά την εκτύπωση. Είναι στιγμές που πιστεύω ότι με το Photoshop πήραν και οι γραφίστες την εκδίκησή τους. Διότι τα παλαιά χρόνια η διαμάχη γραφιστών και φωτογράφων στο πλαίσιο τής εφαρμοσμένης έντυπης φωτογραφίας ήταν μεγάλη, με τους φωτογράφους να κοιτούν ελαφρώς αφ' υψηλού τους γραφίστες, ωσάν να ήταν η διαμάχη μεταξύ πραγματικών καλλιτεχνών και οιονεί καλλιτεχνών. Η εισβολή τού γραφιστικού προγράμματος Photoshop με την απολύτως γραφιστική λογική του και υπερβολή του μετέτρεψε τους φωτογράφους σε ωχρές απομιμήσεις των γραφιστών. Σήμερα είναι απολύτως αποδεκτό να εμπιστευτεί κανείς την επεξεργασία των φωτογραφιών του σε ένα γραφιστικό γραφείο, κάτι δηλαδή που κάποτε θα ακουγόταν σαν ιεροσυλία. Με βάση λοιπόν αυτές τις θεωρητικές σκέψεις και με εφόδιο τις προσωπικές μου απλές και μόνον πρακτικές επιλογές επιχειρώ να βοηθήσω τους απλούς φωτογράφους μέσα από αυτό το βιβλίο, ώστε αφενός να πεισθούν ότι η ψηφιακή φωτογραφική μηχανή πρέπει να συνοδεύεται από τον υπολογιστή και από ένα ψηφιακό πρόγραμμα και ότι αυτό δεν είναι τόσο δύσκολο όσο φαίνεται ή όσο πολλοί επιχειρούν να το παρουσιάσουν. Και πάντως ότι είναι πολύ πιο εύκολο, πιο φτηνό, πιο προσιτό από ό,τι ήταν ο σκοτεινός θάλαμος (και μάλιστα για την έγχρωμη φωτογραφία) τα παλαιά χρόνια.

Ο αναγνώστης θα παρατηρήσει αμέσως ότι το βιβλίο δεν συνοδεύεται από επεξηγηματικές φωτογραφίες. Είναι γνωστό ότι η εμβόλιμη παρουσία λίγων φωτογραφιών ξεκουράζει το μάτι και διασκεδάζει την ανάγνωση. Δεν πιστεύω όμως ότι μπορεί πράγματι να βοηθήσουν στην κατανόηση, ενώ ταυτόχρονα ανεβάζουν σημαντικά τον όγκο και το κόστος τού βιβλίου. Συνιστώ επομένως η ανάγνωση των συμβουλών και υποδείξεων που αποτελούν τον κορμό αυτού τού βιβλίου να γίνονται παράλληλα με μια πρακτική εφαρμογή και εξάσκηση με τη φωτογραφική μηχανή και με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή τού αναγνώστη-φωτογράφου. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την αναφορά στο πρόγραμμα που θα χρησιμοποιεί ο φωτογράφος και που εγώ συνιστώ (για την ώρα τουλάχιστον και για αυτή την έκδοση τού βιβλίου) να είναι το Lightroom. Και πάλι όμως ο αναγνώστης δεν θα δει να συντροφεύεται το κείμενο με τις γνωστές απεικονίσεις των οθονών τού προγράμματος. Ο λόγος είναι πρώτον ότι εγώ προσωπικά ουδέποτε κατάφερα να παρακολουθήσω μια τυπωμένη οθόνη και να μάθω από αυτήν και ο δεύτερος ότι είναι αδύνατον να συμπεριληφθούν όλες οι απαραίτητες απεικονίσεις οθονών τού προγράμματος, αφού αυτές θα ήταν πάρα πολλές χιλιάδες. Προτείνω λοιπόν στον αναγνώστη να προμηθευτεί το εν λόγω πρόγραμμα και να ακολουθεί τις συμβουλές μου παρατηρώντας την εφαρμογή τους στην οθόνη τού δικού του υπολογιστή. Επομένως όλα όσα αφορούν παρακάτω την περιγραφή και χρήση τού εν λόγω προγράμματος προϋποθέτουν έναν αναγνώστη καθισμένο μπροστά στον υπολογιστή του.

Υπάρχουν αρκετές γενικές αρχές τής φωτογραφικής τεχνικής που παραμένουν αναλλοίωτες από την εποχή των φωτογραφικών πιονιέρων και που ισχύουν τόσο στην αναλογική εποχή όσο και στην ψηφιακή. Υπάρχουν επίσης αρκετές περιπτώσεις όπου παρατηρούνται μερικές παρεκκλίσεις από τους παλαιούς κανόνες και λίγες που έχουν εκ των πραγμάτων ανατραπεί. Μερικά τα γράφω στο πρώτο μέρος τού παρόντος βιβλίου. Ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλευθεί όσα αναλυτικότατα έχω γράψει γύρω από τις διαδικασίες λήψης, εμφάνισης και εκτύπωσης των αναλογικών φωτογραφιών στο βιβλίο μου που αναφέρω παραπάνω ("Φωτογραφία") και το οποίο μπορεί να "κατεβάσει" δωρεάν από τον προσωπικό μου ιστότοπο.